Czego dowiesz się z artykułu?
• Praca na czarno – co to dokładnie jest?
• Praca na czarno w Polsce – jak wygląda sytuacja na naszym rynku?
• Kara za pracę na czarno – kto ponosi odpowiedzialność karną i finansową?
• Co grozi pracownikowi za pracę na czarno?
• Powody, dla których niektórzy decydują się na nielegalne zatrudnienie
Praca na czarno – co to dokładnie jest?
Praca na czarno polega na zatrudnieniu pracownika bez zawierania legalnej umowy, nieopłacaniu wymaganych składek czy pomijaniu innych formalności związanych z prawem pracy. Może ona przybierać różne formy, takie jak:
- brak umowy o pracę,
- nieprawidłowe deklarowanie wynagrodzenia,
- ukrywanie czasu pracy,
- korzystanie z fikcyjnych umów cywilnoprawnych.
Osoba zatrudniona na czarno wykonuje pracę, ale w świetle prawa nie jest w żaden sposób traktowana jako pracownik. W związku z tym może nadal mieć status bezrobotnej i np. pobierać w związku z tym świadczenia pieniężne. Praca na czarno jest niezgodna z obowiązującymi w Polsce przepisami prawa. Jest powszechnie uznana za nieetyczną i szkodliwą, ponieważ poza naruszeniem prawa pracy, przyczynia się także do unikania płacenia podatków i składek na ubezpieczenie społeczne. To nie tylko negatywnie wpływa na finanse publiczne, ale też może wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla pracodawcy i pracownika.
| Luka w CV – jak mówić o niej na rozmowie kwalifikacyjnej?
Praca na czarno w Polsce – jak wygląda sytuacja na naszym rynku?
Ponad 7,7 tysięcy przypadków nielegalnego zatrudnienia zostało ujawnionych w pierwszym półroczu 2022 r. przez Państwową Inspekcję Pracy, co dało nieprawidłowości aż w 38% skontrolowanych miejscach – wynika z danych przedstawionych przez serwis Business Insider*. Co dokładnie wykazały kontrole?
- 1,5 tys. osób pracowało bez umowy na piśmie.
- 7,7 tys. osób pracowało bez terminowego zgłoszenia do ZUS-u.
PIP zapowiada coraz częstsze kontrole w miejscach pracy, aby zwiększyć wykrywalność nielegalnych zatrudnień i zmniejszyć szarą strefę.
Pod lupą kontrolerów znajdują się przede wszystkim firmy z branż, w których praca na czarno stanowi największy problem. Dotyczy to szczególnie działalności z obszaru handlu i napraw, przetwórstwa przemysłowego, budownictwa, zakwaterowania i usług, gastronomii, transportu i gospodarki magazynowej.
| Składki ZUS w pytaniach i odpowiedziach
Kara za pracę na czarno – kto ponosi odpowiedzialność karną i finansową?
Odpowiedzialność karno-finansową za pracę na czarno ponosi przede wszystkim pracodawca. Jeśli w trakcie kontroli PIP zostanie wykryta nielegalna forma zatrudnienia, zostaje o tym poinformowany ZUS i urząd skarbowy. W takiej sytuacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych może zażądać 5000 zł za nieopłacenie składek, a US nałożyć karę w wysokości 720 stawek dziennych. Za tego typu przestępstwo grozi także kara pozbawienia wolności do 3 lat. Warto też zwrócić uwagę, że ZUS może legalnie dochodzić swojego roszczenia, nawet jeśli składki zostaną przedawnione.
Jakie jeszcze kary za pracę na czarno dostaje pracodawca?
- 2000 zł kary pieniężnej za niesporządzenie pisemnej umowy.
- 5000 zł kary za powtórne niesporządzenie umowy.
- 1000-5000 zł lub 3000-5000 zł kary za niewykazanie danych do odpowiedniego naliczania składek na Fundusz Pracy.
Co w takiej sytuacji dzieje się z pracownikiem? Jeśli to on powiadomił PIP o nielegalnym zatrudnieniu, może z pomocą inspektora skierować sprawę do sądu pracy, aby ustalić istnienie stosunku pracy.
| Pozew o zapłatę wynagrodzenia – jak dochodzić swoich praw w sądzie pracy?
Co grozi pracownikowi za pracę na czarno?
Największy ciężar kary za nielegalne zatrudnienie spada na pracodawcę. Jeśli pracownik wykonuje pracę bez umowy, a jednocześnie jest zarejestrowany jako bezrobotny, może zostać obciążony grzywną w wysokości minimum 500 zł.
Jednak konsekwencje finansowe to nie wszystko. Osoba pracująca w szarej strefie traci znacznie więcej – przede wszystkim poczucie bezpieczeństwa.
- Praca na czarno nie daje gwarancji wynagrodzenia.
- Osoba pracująca na czarno nie może domagać się swoich praw na podstawie Kodeksu Pracy.
- Nielegalny pracownik nie może korzystać z publicznej służby zdrowia.
- Praca na czarno nie jest wliczona do stażu pracy i nie będzie uwzględniana przy wyliczaniu emerytury.
Taka osoba nie ma także możliwości korzystania z płatnych urlopów, zwolnień lekarskich czy urlopu rodzicielskiego. W razie wypadku w pracy pracodawca nie będzie winien wypłaty żadnego świadczenia i nie poniesie żadnej odpowiedzialności.
| Zwolnienia grupowe. Jakie są zasady przyznawania odpraw pracownikom?
Powody, dla których niektórzy decydują się na nielegalne zatrudnienie
Skoro praca na czarno wiąże się z tak wieloma negatywnymi konsekwencjami, to dlaczego nadal tak dużo osób decyduje się na tego typu nielegalne działanie? Jednym z głównych powodów jest chęć uniknięcia płacenia podatków i ponoszenia innych kosztów związanych z legalnym zatrudnieniem. Co więcej, niektórzy pracodawcy kuszą potencjalnych pracowników obietnicami, że dzięki pracy bez umowy otrzymają znacznie większe wynagrodzenie niż w przypadku legalnego zatrudnienia. A jak jest w rzeczywistości? Pracodawcy często oferują niższe wynagrodzenie niż w ramach umowy o pracę (nie muszą dbać o zapewnienie minimalnej stawki godzinowej), przyciągając tym samym osoby, które nie posiadają wymaganych kwalifikacji czy nie spełniły wszystkich formalności, by objąć stanowisko w sposób legalny.
Innym powodem, dla którego niektórzy decydują się na pracę na czarno, jest brak świadomości praw pracowniczych. Może to dotyczyć zwłaszcza osób znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej, które akceptują pracę na czarno jako jedyny dostępny sposób na zarobienie pieniędzy.
Praca na czarno jest nielegalna i nie powinna być akceptowana. Jednak za funkcjonowanie takiego zjawiska odpowiedzialność ponoszą przede wszystkim pracodawcy, którzy nie proponują legalnych form zatrudnienia. Udowodnienie istnienia stosunku pracy nie jest trudne, zwłaszcza jeśli istnieją ku temu jasne, niepodważalne dowody. Jak więc zgłosić nielegalne praktyki? Pracownik nie musi się obawiać ujawnienia danych. Może anonimowo złożyć skargę do Państwowej Inspekcji Pracy – telefonicznie, za pomocą e-maila lub przez formularz on-line. Co ważne, urzędnicy pojawiający się w zgłoszonej firmie, nie mogą ujawniać, że kontrola została przeprowadzona z powodu skargi.